Երեթշաբթի, 16 Հունիսի 2015 08:01

 

Թուրքիայում կայացած խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները, ըստ էության, ստիպում են ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցությանը երկրում փաստացի իշխանությունը կիսել խորհրդարանում հայտնված երեք կուսակցություններից մեկի հետ: Կարելի՞ է արդյոք այսօր կանխատեսել ԱԶԿ կոալիցիոն գործընկերոջը:

 

Չնայած այն հանգամանքին, որ Թուրքիայի խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներն ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցությանը հարկադրում են իշխանությունը կիսել խորհրդարանում հայտնված երեք կուսակցություններից մեկի հետ` Թուրքիայի վերնախավում առայժմ ԱԶԿ կոալիցիոն գործընկերոջ շուրջ փոխհամաձայնություն չկա: Նախկին նախագահ Աբդուլլահ Գյուլն արդեն կուսակցությանը կոչ է արել ստեղծել կառավարող կոալիցիա` նշելով, որ ԱԶԿ պետք է սովորի կառավարություն ձևավորել համատեղ` մյուս քաղաքական ուժերի հետ: Սակայն, հաշի առնելով, որ Թուրքիայում այդ բառը ճգնաժամի հոմանիշն է` ԱԶԿ-ն բոլոր եղանակներով կձգտի խուսափել կոալիցիայից, հատկապես` կոալիցիայում Թուրքիայի խորհրդարան անցած այն ուժերի ներգրավման բարդության ֆոնին, որոնք Էրդողանի կուսակցության գաղափարական հակառակորդն են: Այդուհանդերձ, ԱԶԿ-ն, այնուամենայնիվ, ի զորու է կոալիցիա ստեղծել ՙԱզգայնական շարժում՚ կուսակցության հետ` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ այդ երկու ուժերն ազգայնական ուղղվածության են, ինչը նրանց թույլ է տալիս համակարծիք լինել, գոնե, որոշ հարցերում: Սակայն, ամեն դեպքում, այդ կոալիցիան կլինի ճգնաժամային` հաշվի առնելով  խորհրդարանում հայտնված քաղաքական ուժերի լուրջ տարաձայնությունները և նիհիլիստական մոտեցումները: Այդ լույսի ներքո հակված եմ այն մտքին, որ ԱԶԿ-մ կփորձի ինքնուրույն ստեղծել փոքրամասնության կառավարություն, որը խորհրդարանում լուրջ խնդիրների կբախվի ցանկացած քրեարկության ժամանակ: Թուրքիայի սահմանադրությունը դա թույլ է տալիս, և ԱԶԿ կարող է յուրաքանչյուր քվեարկության ժամանակ իր կողմը գրավել երեք այլ կուսակցությունների 290 պատգամավորներից 20-ին` կաշառքի, պաշտոնի և կյանքի այլ հրապույրների միջոցով:

 

Թուրքիայի նոր խորհրդարանում կա՞ն արդյոք ուժեր, որոնց Հայաստանում ընդունված է կոչել ՙհամակարգային ընդդիմություն՚:

 

Քեմալական Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունն, անկասկած, կփորձի ՙհամակարգային ընդդիմության՚ դեր ստանձնել Թուրքիայի նոր կառավարությունում: Մինչդեռ քրդամետ Ժողովրդադեմոկրատական կուսակցությունը, հաստատ, ԱԶԿ հետ կոալիցիա չի կազմի` հաշվի առնելով, որ ԺԴԿ ողջ նախընտրական քարոզարշավը կառուցված էր ԱԶԿ կոշտ քննադատության վրա, դա, պարզապես, ողջախոհ չի լինի և հղի է վարկանիշի կորստով:

 

Կարելի՞ է արդյոք նշել, որ խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները խաչ դրեցին Էրդողանի նախագահական հավակնությունների վրա:

 

Կարծում եմ`ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցության նկատմամբ ընտրազանգվածի զգալի մասի կորստի մեղավորը ինքը` Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն է` իր անիրատեսական նկրտումներով:

ՙԹուրքիայի հասարակության քաղաքական նախապատվությունները, հիմնականում, հստակորեն բաժանված են: Եվ չկողմնորոշված քաղաքացիների թիվը տատանվում է 3-5%-ի սահմաններում: Եվ, եթե  անգամ, Էրդողանին հաջողվեր իր կողմը գրավել այդ 3-5%-ը, ապա միևնույն է, նրա կուսակցությունը չէր ստանա 330 մանդատ, որն անհրաժեշտ է Սահմանադրության բարեփոխման և սեփական իշխանության ամրապնդման համար: Այդ իմաստով ես Էրդողանի թիմի առջև դրված հավակնոտ խնդիրները գնահատում եմ որպես ի սկզբանե ձախողման դատապարտված:

 

Եվ, այնուամենայնիվ, խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին վերածեցին տեխնիկական ֆիգուրի, ինչպիսին ժամանակին իր զինակից Աբդուլլահ Գյուլն էր…

 

Չնայած իրավիճակի ողջ բարդությանը` Էրդողանը, հաշվի առնելով նրա անձնական խարիզման, կմնա որպես պայքարող նախագահ, իսկ արարողակարգային նախագահ, ինչպիսին էր Գյուլը, նրանից չի ստացվի: Իր ողջ քաղաքական կապիտալը խաղագծին դրած Էրդողանն, իր խառնվածքի բերումով, ավելի շուտ կգնա ինքնաոչնչացման, քան` փոխզիջման, որը կնվազեցնի նրա իշխանությունները: Այդուհանդերձ, կարող ենք փաստել, որ քաղաքական գործիչ Էրդողանի` 90-ականներին սկսված վերելքը դադարել է: Եվ այժմ նրա գործունեությունում սկսվել է տևական լճացման շրջան: Այլ կերպ ասած` իհարկե, այդ ընտրությունները չդարձան Էրդողանի վերջը, սակայն սկիզբ դրեցին դրան:

Կարծում եմ`վարչապետ Ահմեթ Դավութօղլուն ընդհանրապես, չպետք է առաջին ջութակի դեր ստանձներ Էրդողանի նվագախմբում` հաշվի առնելով Դավութօղլուի հաջողությունները բացառապես կուլուարային քաղաքականությունում: Սկսած դեռևս 90-ականների կեսերից, Աբդուլլահ Գյուլի կամքով հայտնվելով հանրային քաղաքականությունում, նա հիանալի կատարում էր Թուրքիայի իշխանությունների ոչ պաշտոնական խորհրդատուի, տեսաբանի, իսկ հետագայում ՙգորշ կարդինալի՚ գործառույթներ: Այդուհանդերձ, ՙակադեմիկոս՚ Դավութօղլուն, չզգալով թուրք ընտրազանգվածի իրական զարկերակը, շարունակում էր իր նախընտրական ելույթները կառուցել դասական գիտական դասախոսության ոճով, ինչը դարձավ ԱԶԿ շուրջ հասարակությանը միավորելու անհնարինության պատճառներից մեկը: Այդպիսով, վերջին ընտրություններում կուսակցության փաստացի պարտությունում կա նաև մեղքի նրա բաժինը:

 

Ընդհուպ մինչև 2011 թվականի նախավերջին խորհրդարանական ընտրությունները  ԱԶԿ ընտրազանգվածը մշտապես ավելացել է: Ի՞նչ արմատական փոփոխություններ պետք է տեղի ունենային Թուրքիայում և դրա շուրջը վերջին 4 տարում, որպեսզի ընտրազանգվածի նախապատվություններն այդքան կտրուկ փոփոխվեին:

 

ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցության իշխանության փաստացի մենաշնորհի կորորսը երկու հիմնական պատճառ ունի: Ընդհուպ մինչև 2011 թվականի նախավերջին խորհրդարանական ընտրությունները  ԱԶԿ ընտրազանգվածի մշտական աճի միտման բեկման գործում իր դերը խաղաց Ֆեթհուլլահ Գյուլենի և Ռեջեփ Էրդողանի հարաբերությունների անցնումը բարեկամականից թշնամանքի փուլ: Թուրքիայում Գյուլենի միլիոնավոր հետևորդներն ու համախոհները չէին արող դա չնկատել և համապատասխան հետևություններ չանել: Այդ լույսի ներքո իսլամամետ ընտրազանգվածում գոյացել էր որոշակի վակուում, ինչի արդյունքում ԱԶԿ ձայների 8-9%-ը բաշխվեց այլ ուժերի միջև: Բացահայտ հակաիշխանական քարոզչությունը, որ Գյուլենը վարում էր նախընտրական քարոզարշավի ընթԱցքում, առաջին հերթին` իր ՙԶաման՚, ՙԹարաֆ՚ թերթերի էջերից, հնարավոր դարձավ հենց Էրդողանի չկշռադատված, իմպուլսիվ գործողությունների արդյունքում: Երկրոդ հանգամանքը քրդերի ավելի լուրջ համախմբումն է, որ տեղի ունեցավ վերջին ընտրությունների ժամանակ: Դրան գումարած` Ժողովրդադեմոկրատական կուսակցության շուրջ համախմբվեցին մյուս ոչ մեծ ժողովուրդները` եզդիները, ասորիները, գնչուները, ինչը ԺԴԿ-ին թույլ տվեց ապահովել լրացուցիչ 3%-ի աջակցությունը: Օրինակ`թուրքահայերը, որոնք 2011 թվականին քվեարկել էին ԱԶԿ օգտին, այս անգամ սատարեցին ԺԴԿ-ին:  

 

Այս համատեքստում կարելի՞ է սպասել վերջին ընտրություններից հետո Ֆեթհուլլահ Գյուլենի կշռի ու հեղինակության աճ:

 

Կարծում եմ`ժամանակի ընթացքում հարկավոր է սպասել Ֆեթհուլլահ Գյուլենի կշռի ու հեղինակության էլ ավելի մեծ աճ: Վերջին ընտրություններն արդեն ցույց տվեցին, որ առանց Գյուլենի աջակցության Էրդողանը հայտնվել է լրջագույն խնդիրների դեմ հանդիպման: Բացի այդ, Էրդողանի ելույթները հաճախ հակասում էին նույնիսկ նրա զինակից և կուսակցության ղեկավար Ահմեթ Դավութօղուի ելույթներին: Այդպիսով, գիտակցաբար թե  անգիտակցաբար, բայց հենց այդ երկու մարդիկ ԱԶԿ հասցրեցին փաստացի պարտության հունիսյան ընտրություններում: Իմ կարծիքով, դա տեղի ունեցավ իրականությունից նրանց կտրվելու արդյունքում:

 

Շատերը Ֆեթհուլլահ Գյուլենին համարում են Թուրքիայում ԱՄՆ շահերն առաջ մղող: Հաշվի առնելով դա`կարելի՞ է արդյոք հավաստել, որ Նահանգները ներգործության նոր գործիքներ են ձեռք բերել:

 

Վերջին խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները Թուրքիայում, որն ԱՄՆ-ին չտրամադրեց ազդեցության նոր գործիքներ, այդուհանդերձ, վերադարձրցին հին գործիքները` այդ երկիրը վերադարձնելով ՆԱՏՕ-ի գծով ավագ գործընկերոջ հովանու ներքո: Ռեջեփ Էրդողանին ինչ-որ պահի թվում էր, թե Թուրքիան հասել է հզորության բավականաչափ աստիճանի` Նահանգների և, ընդհանուր առմամբ, Արևմուտքի հետ հավասար տոնով խոսելու համար, երբեմն բարձրացնելով այն տոնայնությունը` մինչև սպառնալիքի և շանտաժի լեզու: Եվ հենց ընտրությունների արդյունքներն Արևմուտքին թույլ տվեցին Էրդողանին անուղղակիորեն ցուցադրել սեփական անսահման իշխանության և Թուրքիայի ինքնուրույնության նրա նկրտումների զուր լինելը:

 

ՙԹուրքական հոսք՚ նախագիծը դեռ բանակցությունների փուլում է գտնվում: Թուրքիայի ներքաղաքական իրավիճակում փոփոխությունները կարո՞ղ են արդյոք լրացուցիչ հեռանկարներ հաղորդել այդ նախագծին:

 

 Տվյալ փուլում Թուրքիայի համար առաջնայինն առկա ներքաղաքական ճգնաժամի հաղթահարումն է: Հետևաբար, կիսասպառնալիքներ ներառող վիճահարույց քաղաքական և տնտեսական ծրագրերը ժամանակավորապես մի կողմ կդրվեն: Դա կվերաբերի նաև ՙԹուրքական հուսքին՚: Չեմ կարծում, թե առկա անկայունության պայմաններում Անկարան դիմի արմատական քայլերի` ուղղված այդ նախագծի իրագործմանը:

 

Հայաստանի հետ հարաբերությունները և սահմանների ապաշրջափակման հեռանկարները նույն օպերայի՞ց են:

 

Բնականաբար: Ավելին, Թուրքիայում կայացած խորհրդարանական ընտրությունները էլ ավելի շատ մշուշով պատեցին Հայաստանի հետ սահմանների ապաշրջափակման և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու հեռանկարը: Կարծում եմ`Հայաստանի հետ ոչ լավ հարաբերությունները, AKP և ՙԱզգայնական շարժում՚ կուսակցությունից ազգայնականների մասնակցությամբ կոալիցիայի ստեղծման դեպքում, էլ ավելի կսրվեն, քանի որ նոր կոալիցիոն ՙգործընկերների՚ մրցակցությունը կհանգեցնի Անկարայի հակահայկական հռետորաբանության անխուսափելի ուժեղացման`հատկապես հաշվի առնելով, որ ՙԱզգայնական շարժում՚ կուսակցությունը դեռ նախընտրական արշավի ընթացքում հանդիմանել է Ահմեդ Դավութօղլուին Հայաստանի հետ մերձեցմանն ուղղված նախաձեռնությունների համար: Նույնիսկ երեք հայի հայտնվելը թուրքական խորհրդարանում լարվածություն է մտցրել Թուրքիայի և Ադրբեջանի հարաբերություններում`հաշվի առնելով, որ արդեն այսօր ՙԱզգայնական շարժում՚ կուսակցությունը պարծենում է Ադրբեջանի հետ հարաբերություններին բացառիկ հավատարմությամբ`հավաստելով, որ միայն իր ցուցակներում հայկական անուններ չկային: Այդ երեք պատգամավորը սարեր շուռ տալ, իհարկե, չեն կարող`չնայած նրանց ներկայությունը թուրքական խորհրդարանում ավելի շատ որպես առավելություն եմ գնահատում: Այս առումով քրդամետ Ժողովրդադեմոկրատական կուսակցության ցուցակով խորհրդարանում հայտված Գարո Փայլյանը, օրինակ, կարող է խորհրդարանական ամբիոնն օգտագործել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման անհրաժեշտության հարցը բարձրացնելու համար:

Միաժամանակ խորհրդարանական Մարգար Եսայանը բոլոր առումներով AKP 100-անոց իշխանական նախագիծն է: Իսկ քեմալիստների ցուցակներով ընտրված Սելինա Օզուզուն Դողանն ընդհանրապես որևէ կապ չունի հայկական համայնքի հետ: Այդպիսով` հայությունը որևէ ակնկալիք կարող է ունենալ միայն Գարո Փայլյանից:

 

Խոսելով Թուրքիայի հայերի մասին`մենք սովորաբար հիշատակում ենք միայն Ստամբուլի հայկական համայնքը, մինչդեռ Թուրքիայում, տարբեր տվյալներով, մի քանի միլիոն ծպտյալ հայ, իսլամացված հայ, համշենցիներ կան: Հասկանալով հարցի բարդությունը`կուզեի իմանալ նրանց մոտավոր թիվը և էթնիկ պատկանելիությունը...

 

Թուրքիայում ծպտյալ հայերի և ընդհանրապես իսլամացված հայերի հարցը բազմաշերտ է: Կարծում եմ`այս բարդագույն հարցը և մարդկանց այդ ողջ զանգվածը միասանական չափորոշիչներով գնահատելը մեծ սխալ է: Թուրքիայի հայերին պետք է առնվազն 4 խմբի բաժանել: Առաջինը բաղկացած է Համշենում բնակվող և դեռ 17-18 դարերում իսլամացված հայերից, ովքեր զարմանալի կերպով պահպանել են ինքնությունը`լեզուն, բարբառը, ավանդույթները և այլն: Համշենահայերն իրենց հերթին երկու ենթախմբի են բաժանվում. հայերեն խոսող արևելյան համշենցիներ, որոնց թիվը չի գերազանցում 60 հազարը, և արևմտյան համշենցիներ, ովքեր չեն պահպանել լեզուն, բայց պահպանել են ավանդույթները, օրինակ`տոնում են ՙՎարդավառը՚: Երկրորդ խումբը ծպտյալ հարեր են, ովքեր պահպանել են ինքնությունը` բացառապես միմյանց միջև ամուսնությունների միջոցով: Նրանց մոտավոր թիվը չի գերազանցում 200 հազարը: Երրորդ խումբը բաղկացած է ինքնությունը չպահպանած իսլամացված հայերից, ովքեր ամուսնացել են մահմեդականների հետ:

Չորրորդ խումբը կազմում են ծագումով հայերը, ովքեր, սակայն, իրենց հայ չեն համարում: Հայոց ցեղասպանության տարիներին թուրքերի կողմից առևանգվել է 200-300 հազար հայ կին ու երեխա: Եվ այսօր Թուրքիայում բնակվում են նրանց բազմաթիվ ժառանգները: Այդ մարդկանցից ոմանք իրենց թուրք են համարում, ոմանք ընդգծում են, որ իրենց մեջ հայկական արյան մասնիկ կա`հատկապես քրդերի հետ խոսակցություններում: Թուրքիայում հայկական արմատներով մարդկանց թվաքանակն իրականում չի գերազանցում 2-3 միլիոնը: Բոլոր այդ մարդիկ քաղաքական տարբեր նախապատվություններ ունեն, թեև կարող եմ ասել, որ համշենցիների և ծպտյալ հայերի մեծ մասը վերջին ընտրություններում քվեարկել է քրդամետ Ժողովրդադեմոկրատական կուսակցության օգտին:

 

Արդյո՞ք Թուրքիայի մեր հայրենակիցները շարունակում են աշխարհաքաղաքական հետաքրքրություն ներկայացնել ուժի կենտրոնների համար:

 

Միանշանակ: Այդ հետաքրքրությունը նոր չէ, այն դիտվել է Ռուսական կայսրության ժամանակներից ի վեր: Դեռ կայսերական հետախուզությունը հերթական ռուս-թուրքական պատերազմի նախաշեմին էքսպեդիցիաներ է ուղարկել, որոնք ուսումնասիրել են 17-19 թթ. իսլամացված հայերին: Այս առնչությամբ կան ռուս գիտնականների, հետախույզների համապատասխան գաղտնազերծված զեկույցները: Թուրքահայերի թեման ակտիվորեն ուսումնասիրվել է ամերիկացիների, բրիտանացիների, Ազգերի լիգայի կողմից անցած դարի 20-30-ական թթ.: 20-րդ դարի վերջին թեմայով ակտիվորն հետաքրքրվել են Գերմանիայի իշխանությունները`այդ երկիր թուրքերի միգրացիայի կտրուկ աճի հետ կապված: Այս պայմաններում չեմ բացառում իրավիճակը, երբ մահմեդական հայերը մեծ ակտուալություն ձեռք կբերեն ամենատարբեր պետությունների համար:Բնականաբար, ցանկալի է, որ ամենից առաջ նրանք ակտուալ լինեն Հայաստանի համար, որ պետությունը հստակ հայեցակարգ ունենա Թուրքիայում բնակվող հայրենակիցների առնչությամբ: Շատ կարևոր է, որ այդ մարդկանց մեծ մասն ընդունում է իր բռնի իսլամացման փաստը, նրանց հետաքրքրում է քրիստոնեությունը և եկեղեցին:

 

Այլ կերպ ասած` հայության վերամիավորման համար պարարտ հո՞ղ կա:

 

Դրանից օգտվելու համար Հայաստանին առաջին հերթին հարկավոր է հրաժարվել դիտորդի դերից և այդ գործողություններն ուղղորդող խաղացող դառնալ: Չեմ կարծում, որ Վանում, Մուշում, Համշենում հայկական համայնքների առաջացումը մեր շահերից չի բխում: Մինչդեռ միայն իրենց ներկայությամբ 1894-1916 թթ. բռնի իսլամացված այդ մարդիկ Հայոց ցեղասպանության փաստի հիշեցում և ապացույց են: Նրանք ապացույց են Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի`բռնի դավանափոխությունը որպես ցեղասպանություն որակող 5-րդ կետի: Այդ պատճառով մենք կարող ենք Ցեղասպանության ճանաչում պահանջել նաև նրանց անունից: