Ուրբաթ, 12 Օգոստոսի 2016 06:17

 

Օրերս ԶԼՄ-ներում, դիվանագիտական աղբյուրների վկայակոչմամբ, հրապարակվեց, այսպես կոչված, «Պուտինի ծրագիրը» ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ: Առաջարկությունները չափազանց մոտ են 1997 թվականի փուլային տարբերակին և ներառում են երկու հիմնական փաթեթ. առաջին` հայկական զորքերը դուրս են բերվում 5 շրջաններից` Աղդամից, Ֆիզուլիից, Ջաբրաիլից, Զանգելանից և Կուբաթլուից, երկրորդ` Լեռնային Ղարաբաղն ստանում է հաստատուն միջանկյալ կարգավիճակ, որը չի ենթադրում վերադարձ Ադրբեջանին և անկախ կարգավիճակ տեսանելի ապագայում: Ընդ որում, ղարաբաղցիների ինքնորոշման իրավունքի իրացման շուրջ հանրաքվեի անցկացումը, որն ամրագրված է մադրիդյան և կազանյան փաստաթղթերում, հետաձգվում է անորոշ ժամանակով: Կցանկանայինք լսել Ձեր մեկնաբանությունն այդ հրապարակման վեաբերյալ:    

 

Նման խոսակցություններ միշտ եղել են, իսկ դրանց առանձին բաղադրիչներ մերթ արդիականացվել են, մերթ անհետացել: Բնական է, որ ապրիլյան պատերազմից հետո, թերևս, բոլորի համար պարզ է, որ ղարաբաղյան հակամարտության արդիականացումը և դրա շուրջ դիվանագիտական իրարանցումը կտրուկ մեծացավ: Սակայն, իմ կարծիքով, այդ ամենը վկայում է ոչ թե ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման, այլ, ընդամենը, մի շարք երկրների քաղաքական շահերին առաջ մղման համար դրա օգտագործման մասին: Ըստ էության, մենք այսօր դա տեսնում ենք Արևմուտքի հետ Ռուսաստանի հարաբերությունների օրինակով: Վրաստանը, Ուկրաինան, «Աևրելյան գործընկերության» փլուզումը, Ղրիմը, Ռուսաստանի մեկուսացումը, նրա ելքը դեպի Սիրիա, Թուրքիայի հետ ակնթարթային դիմակայությունը, և ահա մենք արդեն տեսնում ենք ղարաբաղյան իրավիճակի գործարկում և նոր, այդ ամենի շուրջ ստեղծվող դիրքորշումներ: Ես այդ բոլոր «ծրագրերը» և առաջարկությունները դիտարկում եմ հենց այդ պրիզմայով: Ապրիլյան պատերազմի նշանակալիության բարձր աստիճանն արտահայտվել է ՄԱԿ գլխավոր քարտուղարի, միջազգային այլ կազմակերպությունների և ուժի կենտրոնների արձագանքնում: Պարզ է նաև, որ ղարաբաղյան հակամարտության մի փոքր սրման միջոցով այսօր բավականին մեծ խնդիրներ են լուծվում:

 

Իսկ ահա այստեղ, խնդրում եմ, ավելի մանրամասն…

 

Առաջինը, որ աչքի զարնեց ապրիլյան պատերազմից անմիջապես հետո, Ռուսաստանի, Իրանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարների հանդիպումն էր, որն սկիզբ դրեց ռազմավարական հարաբերությունների ձևավորման նոր գծին: Այժմ, օգոստոսին մենք տեսնում ենք դրա շարունակությունն արդեն նախագահների մակարդակով  և, ամենայն հավանականությամբ, այն կշարունակվի կարևորագույն որոշումների կայացմամբ: Կարծում եմ, այդ գիծը վարպետորան ձևավորվել է ապրիլյան պատերազմի ֆոնին, սակայն, չի բացառվում, որ դրա սկսվելուն որոշակիորեն նպաստել են արդեն եղած որոշումները: Երկրորդը, որ պարզորոշ տեսանելի է,  արդեն փոքր-ինչ այլ Թուրքիայի հետ նոր հարաբերություններ կառուցելու Ռուսաստանի փորձն է, քանի որ զինվորական հեղաշրջման փորձից հետո Թուրքիան հայտնվել է Արևմուտքի հետ հարաբերությունների կտրուկ սրման չափազանց բարդ իրավիճակում: Այդ սրման գագաթնակետը Գերմանիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն էր, ինչը Էրդողանին ստիպեց կրկին հայացքը դարձնել Ռուսաստանի կողմը: Եվ փաստ է, որ Թուրքիայի շուրջ իրավիճակը սկզբունքորեն այլ է, քան կես տարի առաջ: Բնական է, որ առկա իրավիճակում սեփական շահերն առաջ կմղեն բոլոր նրանք, ովքեր միայն կարող են: Օգոստոսի 8-10-ը Ռոուհանիի, Ալիևի, Էրդողանի և Սարգսյանի հետ Պուտինի հանդիպումների ժամանակացույցից արդեն նկատելի է, որ առաջին ջութակը տարածաշրջանում Ռուսաստանն է` սեփական նախագծերը առաջ մղելով որպես նոր հարաբերությունների ձևավորման հիմք: Առկա իրավիճակում առաջինն աչքի է զարնում այն, որ Ռուսաստանը փորձում է լիովին իրեն կապել Ադրբեջանը` այնպիիսի ռազմավարական գծի մշակման միջոցոցվ, որը թույլ տա նրան հեռու պահել Թուրքիայից, քանի որ Բաքվի և Անկարայի տանդեմը Մոսկվայի համար չափազանց մեծ խնդիրների աղբյուր է: Եվ Ադրբեջանին  հենց Ռուսաստանի և, որոշակի չափով, Իրանի  ճնշման տակ դնելը Մոսկվային թույլ կտա մեկուսացված Թուրքիայի հետ խոսել միանգամայն այլ լեզվով: Ոստի, իմ կարծիքով, Ռուսատանը, վերջին հաշվով, կհասնի այն ամենին, ինչին ձգտում է:

 

Թուրքիայի թուլացմա՟նը

 

Թուրքիան այսօրվա դրությամբ արդեն թուլացել է այն աստիճանի, որ Ռուսաստանին խնդրում է նոր պայմաններով գործընկերության մասին: Մինչ օրս Թուրքիան երբեք այդպես չէր վարվել: Եվ այժմ Մոսկվան Անկարայի հետ կխոսի արդեն Իրանի և Ադրբեջանի հետ եռյակ դաշինքի փաստից ելնելով: Եվ դրանից հետո արդեն այդ բոլոր հանդիպումների փաստով` Հայաստանի հետ: Պահպանվում է Ղարաբաղի շուրջ բավականին բարդ իրավիճակը` արտաքին քաղաքական շահերի բոլոր բախումների ֆոնին: Ղարաբաղը, որպես Հայաստանի քաղաքականության և հայկական գործոնի աշխարհառազմավարական մեխանիզմ, Ռուսաստանի քաղաքականության առավել արդյունավետ մեխանիզմն է իր թյուրքական շրջապատի և երկրի նրեսում թյուրքական  տարրի հետ խոսակցությունում: Այդ երկրների հետ իր հարաբերությունները կարգավորելու համար ավելի արդյունավետ մեխանիզմ  Ռուսաստանը, պարզապես, չունի: Բնական է նաև այդ բոլոր երկրների հզոր, երբեմն, անտանելի ճնշման  առկայությունը ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ռուսաստանի նկատմամբ: Այստեղից էլ` հայկական շահերի հաշվին խուսավարելու և այդ բոլոր առանձին սուբյեկտներին հաճոյանալու Մոսկվայի փորձերը: Միաժամանակ Մոսկվան չափազանց շահագրգռված է, որպեսզի այդ հայկական աշխարհառազմավարական մեխանիզմն այնքան էլ շատ չտուժի, քանի որ այլ մեխանիզմ չկա: Այս լույսի ներքո արցախյան տարածքների հանձնման բազմաթիվ նախագծերի արմատներն աճում են հենց այդ իրողությունից: Եվ երբեք ու ոչ ոքի չի հաջողվում տարբերել, թե որն է այստեղ բլեֆ, և որը` իրատեսական պահանջ և առաջարկություն:

 

Այո, սակայն եթե, ի վերջո, այդ 5 շրջաններն, այնուամենայնիվ, հանձնվեն Ադրբեջանին Ռուսաստանի գործուն մասնակցությամբ, դրանից կտուժի, առաջին հերթին, հենց Ռուսաստանը, ավելի ճիշտ, թյուրքական աշխարհի զսպման Ձեր հիշատակած աշխարհառազմավարական մեխանիզմը: Այդ ամենը Բաքվին լուրջ հնարավորություն կընձեռի  ինքնուրույն լուծեու Ղարաբաղի հայերի խնդիրը` ավելի շահավետ դիրքերից, առանց հետ նայելու Մոսկվային` ինչպես միշտ …

 

Անշուշտ: Հենց այդ պատճառով Մոսկվան նման հնարավորություն չի ընձեռի Բաքվին: Ինչի՟ համար: Ռուսաստանի գլխավոր խնդիրը նրա հարաբերություններ են ոչ թե Արևմուտքի, այլ աշխարհի թյուրքալեզու տարրի հետ: Դա օբյեկտիվորեն չափազանց բարդ խնդիր է այնպիսի վիթխարի երկրի համար, ինչպիսին Ռուսաստանն է, որը գտնվում  է տեխնոլոգիական հետամնացության և քաղաքական ապակազմակերպվածության վիճակում: Ռուսաստանն այդ խնդրի լուծման բաղադրատոմսեր չունի: Ուստի Մոսկվան ստիպված է լինելու ավելի ու ավելի հաճախ բլեֆ անել` ելնելով իրավիճակից: Ի հակակշիռ Մոսկվայի` Բաքուն, վերլուծաբանի կարծիքով, էապես կորցրել է բլեֆի հնարավորությունները: Նավթի բարձր գների և ոտքի վրա կանգնած Թուրքիայի առկայության դեպքում Ադրբեջանն իրեն  բավականին վստահ և, նույնիսկ, սանձարձակ էր պահում ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Արևմուտքի հետ հարաբերություններում, սակայն նավթի և Թուրքիայի հետ կատարվածից հետո Բաքուն ստիպված էր լրջորեն սահմանափակել բլեֆն ու անցնել real politik-ի: Դա հանգեցրեց Հայաստանին զենք չվաճառելու Ռուսաստանին հասցեագրված պահանջի: Եվ Բաքուն առաջին անգամ տեսավ, թե ինչպես իր քաղաքական ռեսուրսները սկսեցին կորցնել արդյունավետությունը:

Հենց այդ իրավիճակում Ադրբեջանը ստիպված էր համաձայնել ռուս-իրանական կախվածությանը, ինչին նա չէր համաձայնի այլ պայմաններում: Համաձայնել, զոհաբերելով Թուրքիայի շահերը, ինչը հանգեցրեց միանգամայն այլ, նոր իրավիճակի:

Դա Հայաստանին  Ադրբեջանի նկատմամբ ավելի կոշտ դիրքորոշում դրսևորելու որոշակի հնարավորություններ է ընձեռում` Ռուսաստանի նկատմամբ ինչպես ադրբեջանական, այնպես էլ թուրքական ճնշման կտրուկ անկման ֆոնին: Այս նոր իրավիճակում Հայաստանը մեծ հնարավորություններ ունի վերանայելու Ռուսաստանի հանդեպ ստանձնած իր որոշ պարտավորություններ` միանգամայն այլ պայմաններով: Բայց ես չգիտեմ, թե արդյոք Հայաստանի իշխանություններն, ընդհանրապես, երբևէ կհրաժարվեն իրավունքներ վաճառելու իրենց 25-ամյա քաղաքականությունից, որը նպատակաուղղված է բացառապես անձնական անվտանգության ապահովմանը: Ռուսաստանցի մի փորձագետ այդ առնչությամբ միանգամայն արդարացիորեն ասել է, որ «Ռուսաստանը բոլորից վերցնում է ճիշտ այնքան, որքան նրան թույլ են տալիս»: Ավելին վերցնել նրան, պարզապես, պետք չէ: Դա վերաբերում է թե Հայաստանին, թե Ադրբեջանին: 

 

Ի՟նչ էր «Սասնա Ծռերի» ապստամբությունն անձամբ Ձեզ համար

 

«Սասնա Ծռերի» ապստամբությունն աշխարհաքաղաքական խնդիրների ցիկլի տարր է, և այն առանձին դիտարկել, ակնհայտաբար, անիմաստ է, ուստի և` անտեղի: Ավելի որոշակի դիտարկելիս այն կարելի է բնորոշել որպես ապրիլյան պատերազմի ֆենոմեն: Ամեն ինչ սկսվեց Սերժ Սարգսյանի հասցեին Ժիրայր Սեֆիլյանի մեղադրանքներից մահացու հանցանքի` ապրիլին կորցրած դիրքերի վաճառքի համար, այդ վաճառված դիրքերը վերադարձնելու համար ուժերի ձևավորումից և այլն: Այդ ամենն, արդյունքում, հանգեցրեցին բարդ իրավիճակի ձևավորման և, որպես արդյունք, Ժիրայր Սեֆիլյանի կալանավորման մասին Սերժ Սարգսյանի որոշման:

 

Միտումնավո՟ր չեզոքացման…

 

Միտումնավոր թե ոչ` հայտնի է միայն Սարգսյանին: Բայց այն, որ նա Սեֆիլյանի մեկուսացումն ուզում էր օգտագործել արտաքին քաղաքականությունում, ակնհայտ է: Մասնավորապես, Սեֆիլյանի ձերբակալության օրը տարօրինակ կերպով համընկավ Պուտինի և Ալիևի հետ Սարգսյանի պետերբուրգյան հանդիպմանը: Հենց այդ ձերբակալությունը հանգեցրեց հուլիսյան պայթյունին: Սարգսյանի դեմ դուրս եկան Ղարաբաղյան պատերազմի հերոսները, մարդիկ, ովքեր դրսևորեցին սառնարյուն ինքնազոհության  ունակություն, քաղաքական նկատառումներից ելնելով իրենց կրակող մարդկանց վրա չկրակելու ունակություն: Գլխավորը համարում եմ քաղաքականապես կոփված մարտիկների մուտքը Հայաստանի քաղաքականություն, ովքեր մի կողմ են դրել սեփական կյանքը: Դա Հայաստանում ձևավորեց միանգամայն այլ իրավիճակ, որն ԱՄՆ-ն ու Եվրոպան բնորոշեցին որպես փոփոխության միտված քաղաքական գործընթաց: Եվ դա ի հեճուկս այն ահաբեկչություն որակելու Հայաստանի իշխանությունների փորձերին: Դրանով իսկ «Սասնա Ծռերի» շարժումը որոշակի ճանաչման արժանացավ աշխարհում: Չգիտեմ, արդյոք դա անակնկալ էր Սերժ Սարգսյանի համար, սակայն ինքնազոհության պատրաստ քաղաքական գործիչների մուտքը քաղաքական ասպարեզ չափազանց բարդ իրավիճակ է, որը բազմաթիվ երկրներում հանգեցրել է արմատական փոփոխությունների սկզբին:

 

Եվ, այնուամենայնիվ, արդյոք Սերժ Սարգսյանն այդ երկշաբաթյա դիմակայությունից  առավելություն ստացավ տարածքներ հանձնելու անհրաժեշտության հարցում, որը վերջին ժամանակներոս աշխուժորեն արծարծվում է, նույնիսկ, ոչ այնքան միջնորդների և Ադրբեջանի, որքան հենց Հայաստանի կողմից:

 

Ես չգիտեմ, թե տարածքների խնդիրն ինչ է նշանակում անձամբ Սերժ Սարգսյանի համար: Շատերը, այդ թվում նաև Ժիրայր Սեֆիլյանը, կարծում են, որ տարածքների խնդիրը Սերժ Սարգսյանի համար սոսկ բիզնես է: Այսօր, նույնիսկ, անհասկանալի է, թե արդյոք որևէ մեկն, ընդհանրապես,  պահանջում է այդ տարածքների հանձնում: Թե նա այդ ամենն անում է անձնական նախաձեռնությամբ: Ապրիլյան պատերազմը շատերին թույլ է տալիս  մտածել, որ, իրականում, Սերժ Սարգսյանից ոչ ոք ոչինչ չի պահանջում և երբեք չի էլ պահանջել: Իսկ ահա այդ տարածքներն աճուրդի հանելը միանգամայն հնարավոր է, քանի որ ի դեմս նրա մենք գործ ունենք օլիգարխիայի, կոմպրադորական բուրժուազիայի հետ, որն ունի այն ամենն աճուրդի դնելու անհաղթահարելի հակում, ինչը միայն հնարավոր է: Ուստի, այդ իմաստով, Սերժ Սարգսյանի համար չափազանց տհաճ էր իր բիզնեսը հարվածի տակ դնելու «Սասնա Ծռերի» փորձը: Չէ որ ամեն օր չի, որ մարդիկ որդիների հետ դուրս են գալիս և սպառնում քեզ գնդակահարել, եթե դու ինչ-որ բան վաճառես: Առավել ևս, երբ դու գիտես, որ նրանք չեն կատակում: Այս բոլոր տարիներին մեզ մոտ չափից շատ կատակասերներ են հավաքվել, բայց այսօր հանկարծ պարզվեց, որ կատակները վերջացել են` կատակասերների հետ միասին:

 

Թվում է, թե ապրիլին «ձեռք բերված» ղարաբաղյան բանակի դիրքերի դիմաց Ադրբեջանն ինչ-որ ձևով պետք է հատուցի: Արդյո՟ք նման հատուցում է նրա մասնակցությունը Ռուսաստանի և Իրանի հետ Հյուսիս-Հարավ նոր առանցքի ձևավորմանը:

Չեմ կարծում, թե  Ադրբեջանին կպարտադրվեն ինչ-որ սարսափելի պարտավորություններ: Մասնավորապես, ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում տնտեսական փոխհարաբերությունների նոր, հզոր ռազմավարական գծին Բաքվի մասնակցության առնչությամբ: Այնտեղ կան բազմամթիվ բաղադրիչներ, որոնք օգուտ են խոստանում ոչ միայն Իրանին և Ռուսաստանին, այլև հենց Ադրբեջանին: Ողջ հարցն այն է, թե դա որքանով է համապատասխանում այն ռազմավարական շահերին, որոնք Բաքուն, միևնույն է, տեսնում է Թուրքիայի հետ համագործակցության մեջ: Եվ Ադրբեջանը, միևնույն է, մտադի չէ դրանից հրաժարվել, և ահա այստեղ Բաքուն կորցնում է, քանի որ նրան անելու այլ բան չի մնում: Հայկական գործոնը Ռուսաստանի ձեռքում  գործում է ոչ միայն որպես քաղցրավենիք, այլև` որպես իրական սպառնալիք, որն ի զորու է հարկավոր պահին վերածվել մահակի: Եվ դա այսօր բոլորն են հասկանում:

 

Ողջ վերն ասվածի հիման վրա փորձենք ձևակերպել հետևությունները: Արդյո՟ք կարող ենք ակնկալել ապրիլյան սրման կրկնություն` ելնելով տարածաշրջանի առաջատար խաղացողների աշխարհաքաղաքական դասավորության դիտվող փոփոխություններից:  

 

Ղարաբաղի խնդիրը որպես քաղցրավենիքի ռեսուրս կօգտագործվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հայաստանի քաղաքականությունը դրա դեմ հակաթույն չի գտել: Դա կարելի է անել, նախևառաջ, մեր տարածաշրջանում խաղացող բոլոր երկրների հետ սկզբունքորեն նոր հարաբերություններ կառուցելով: Այսօր այդպիսի հարաբերություններ չկան, իսկ քաղցրավենիքն, առջավա պես, Ռուսաստանի ձեռքում է, որն  այն պարբերաբար խաղացնում է թյուրքալեզու գործընկերների քթի առջև: Ուստի 5 շրջանների հանձնումը` խոսակցություններ են, իսկ իրողությունն այն է, որ քաղցրավենիքը չափազանց թանկ արժե, սակայն վաճառում են, չգիտես ինչու, ուրիշները: Հայաստանում ոմանց թվում է, որ եթե մենք ինչ-որ շրջաններ հանձնենք, մեզ հանգիստ կթողնեն: Դա արմատապես սխալ կարծիք է: Հանձնենք շրջանները, կգտնվի ինչ-որ այլ բան: Ուստի Հայաստանը պետք է դուրս գա իրեն պարտադրված դերից, այլ ոչ թե փորձի ձերբազատվել դրանից` իրենից մի կտոր պոտելով: Այդ հիմարությունները, քաղաքական ռոմանտիզմն աստիճանաբար երկրորդ պլան են մղվում, մարդիկ սկսում են հասկանալ, որ հարաբերությունները կառուցվում են սկզբունքորեն այլ սխեմաներով: Սակայն իրավունքներ վաճառելու Հայաստանի քաղաքականության հայեցակարգը պահպանվում է, և հենց այդ պատճառով Ղարաբաղը շարունակում է մնալ որպես քաղցրավենիք Ռուսաստանի ձեռքում:

 

Արդյո՟ք «Սասնա Ծռերի» շարժման շուրջ առկա միտումներն ի զորու են բեկել իրադարձությունների ընթացքը:

 

Կարծում եմ` այո: 25 տարի շարունակ Հայաստանի քաղաքականությունում գործարկված մարդկանց 99%-ն ուներ միանման հոգեբանություն և քաղաքական աշխարհայացք: Իսկ այժմ մենք տեսնում ենք այլ տարրերի գալուստը, որոնք դնում են այլընտրանքային խնդիրներ, ունեն այլ տեսանկյուն: Ահա թե ինչի մասին է խոսքը: Եվ այսօր ամեն բան կախված է այն բանից, թե արդյոք այդ մարդիկ, նույնիսկ, գտնվելով բանտում, կկարողանան իրենց տեսլականը վերածել քաղաքական ծրագրի: Սակայն արդեն այն, որ այսօր նրանք իրենց համարում են ռազմագերի, այն, որ նրանք չկրակեցին  իրենց կրակող մարդկանց, արդեն քաղաքական մոտեցման դրսևորում է: