Հինգշաբթի, 12 Հոկտեմբերի 2023 16:25

Արմինֆո. Ռազմական գործողությունը դարձավ հայ բնակչության մեծամասնությամբ Լեռնային Ղարաբաղի  տարածաշրջանի "ֆորմալ վերջը"՝ տարածք, որը 1923 թվականից գոյություն է ունեցել այդ անվան տակ, ինչպես նաև՝ դարեր շարունակ և այլ անվանումներով։ Այդ մասին Լեռնային Ղարաբաղին նվիրված ԵԽԽՎ հատուկ նիստում հայտարարել է Carnegie Europe-ի ավագ գիտաշխատող Թոմաս դե Վաալը, ով մասնագիտանում է Արեւելյան Եվրոպայում եւ Կովկասի տարածաշրջանում, ղարաբաղյան հակամարտության մասին հայտնի "Սեւ այգի" գրքի հեղինակը:

 

Մասնագետը նշել է, որ սեպտեմբերի 19-ին Լեռնային Ղարաբաղի վրա Ադրբեջանի հարձակման հետեւանքով մի քանի հարյուր մարդ է զոհվել, այդ թվում ՝ քաղաքացիական անձինք: Սա մարդկային ողբերգություն է, ավելի քան 100,000 մարդու ողբերգություն, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի գրեթե ողջ հայ բնակչությունը փախել է Հայաստան։

 

Թոմաս դե Վաալի խոսքով ՝ ղարաբաղյան հակամարտությունը շատ բարդ է ՝ բազմաթիվ փուլերով ու շրջադարձերով։ Եվ տասնամյակների ընթացքում գետնի վրա որոշիչ գործոն էր հենց ուժը, այլ ոչ թե՝ դիվանագիտությունը։ Տարիների ընթացքում բազմաթիվ հարցեր են ծագել. ինչպես հայերը, այնպես էլ ադրբեջանցիները կիրառել են այն, ինչը կարելի է բնութագրել որպես էթնիկ զտումներ։ Վերջին իրադարձությունները նաև հարված են Հարավային Կովկասում խաղաղության հեռանկարներին։

 

Մասնագետն ընդգծել է, որ դրանից կարելի էր խուսափել, քանի որ ակտիվ դիվանագիտական ջանքեր էին գործադրվում ։ 2021 թվականի դեկտեմբերից ի վեր Արևմուտքը ակտիվ դիվանագիտական միջնորդական գործընթաց է իրականացրել Շառլ Միշելի նախագահությամբ, որը պահանջում էր ավելի մեծ ներդրում բոլոր կողմերից, մասնավորապես, Ադրբեջանի կողմից՝ Մոսկվայի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բանակցություններին զուգահեռ։

 

Վերջին շաբաթներին երկխոսություն սկսվեց Ղարաբաղի հայերի եւ Բաքվի ներկայացուցիչների միջեւ, նույնիսկ, չնայած Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղի փաստացի շրջափակմանը, ինչը "հումանիտար տառապանքներ" պատճառեց Ղարաբաղի բնակչությանը: Ղարաբաղի հայերի եւ Բաքվի միջեւ այս նոր գործընթացը ժամանակ եւ համբերություն էր պահանջում։ Բոլորը, այդ թվում և Ղարաբաղի հայերը, հասկանում էին, որ վերջնական կարգավորումը հնարավոր է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության շրջանակներում։

 

Որպես առավելություն ունեցող՝ նախագահ Ալիևն ուներ ընտրություն, և նա ընտրեց ուժի կիրառումը՝ սեպտեմբերի 19-ին։ Դա նաև խաթարեց Արևմուտքի առաջնորդների վստահությունն այդ գործընթացի նկատմամբ և ընդհատեց երկխոսությունը Ղարաբաղի հայերի հետ։ Ու, թեև տուժեցին փոքր թվով քաղաքացիական անձինք, արդյունքում՝ ողջ հայ բնակչությունը դադարեց իրեն ապահով զգալ և լքեց Ղարաբաղը։

 

Մենք գիտենք, որ Ադրբեջանի ռազմական գործողությունը համակարգված է եղել Թուրքիայի հետ, ու թեև մանրամասները չգիտենք, կարող ենք բավականին վստահ լինել, որ ռազմական գործողությունները համակարգված են եղել նաև Ռուսաստանի հետ։ Ռուս խաղաղապահներին հրամայվել է չեղարկել մարտական պատրաստությունը, ինչը թույլ է տվել ադրբեջանական ուժերին առաջընթաց գրանցել, իսկ զանգվածային լրատվամիջոցներին հրահանգվել է այդ բռնության բռնկման համար մեղադրել Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանին, այլ ոչ թե՝ Ադրբեջանին։

 

ՄԱԿ-ը, Մոսկվան շատ ավելի մեղմ բնութագիր տվեցին այդ ռազմական գործողությանը, քան՝ Արևմուտքը։ Եվ հիմա եկել է այդ իրադարձությունների համակողմանի վերագնահատման ժամանակը՝ այնպիսի կազմակերպությունների կողմից, ինչպիսին ԵԽԽՎ-ն է։ Այժմ Ադրբեջանն առաջարկում է "վերաինտեգրման օրակարգ", որի համաձայն, հայերը կարող են վերադառնալ Ղարաբաղ և դառնալ Ադրբեջանի քաղաքացի, հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանում երկքաղաքացիություն չկա, և, ուրեմն, հրաժարվելով Հայաստանի քաղաքացիությունից: Հետևաբար, Եվրոպայի խորհրդի նման կազմակերպությունները պետք է շատ զգույշ լինեն նման նախաձեռնությունների նկատմամբ։ Օրինակ, ինչու է այս նախաձեռնությունն առաջարկվում այն բանից հետո, երբ Ղարաբաղի հայերի 99% - ն արդեն լքել է իր հողը։ Այս նախաձեռնությունը պետք է դիտարկել Ադրբեջանի միջազգային պարտավորությունների ավելի լայն շրջանակում։

 

Այս համատեքստում կա երեք հիմնական հարց.

 

Նախ, դա վերաբերվում է Ադրբեջանի փոքրամասնությունների ընդհանուր վիճակին: Ադրբեջանի փոքրամասնություններից և ոչ մեկը չունի որևէ հատուկ իրավունք կամ ինքնավարություն: Երկու հիմնական փոքրամասնությունների ՝ թալիշների և լեզգիների լեզուն դպրոցներում դասավանդում է 28 000 երեխաների՝ ըստ ադրբեջանական կողմի 2022 թվականի տվյալների։ Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության մասին շրջանակային կոնվենցիայի 2017թ. կոմիտեի կարծիքով՝ ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ ճնշում է գործադրվում պետությանը նվիրվածության դրսևորման համատեքստում: Բացի այդ, ազգային փոքրամասնությունները սոցիալական ոլորտում չունեն լիարժեք ինքնադրսևորման հնարավորություն։ Այս համատեքստում դժվար է պատկերացնել հայերի ինտեգրում ադրբեջանական հասարակությանը։

 

Երկրորդ, ըստ բազմաթիվ անկախ զեկույցների (հաղորդումների), Ադրբեջանի կրթական համակարգը երեխաներին ատելություն է ներշնչում հայերի նկատմամբ՝ որպես վանդալների եւ օկուպանտների, որոնք 1990-ականներին ադրբեջանցիների ցեղասպանություն են իրականացրել: Հարկ է նշել, որ Հայաստանի կրթական համակարգը նույնն է անում, պարզապես՝ ոչ այդքան ակտիվորեն: Ուստի, առանց Ադրբեջանի ազգային հռետորաբանության (կրթական համակարգ, ԶԼՄ-ների քաղաքական դիսկուրս) համապարփակ փոփոխությունների դժվար է պատկերացնել հայերի հանգիստ կյանքն Ադրբեջանում:

 

Երրորդ, ցանկացած նման նախաձեռնություն պահանջում է մանրակրկիտ ուսումնասիրություն միջազգային հանրության կողմից, քանի որ Ադրբեջանի զեկույցն այդ կապակցությամբ շատ վատն է ։ Չնայած Լեռնային Ղարաբաղ այցելելու վերաբերյալ միջազգային հանրության կողմից Ադրբեջանին ուղղված բազմաթիվ կոչերին՝ դրանք բոլորը մերժվել են Ադրբեջանի կողմից: Արդյունքում՝ Լեռնային Ղարաբաղը մնաց ամբողջովին մեկուսացված, և միայն ԿԽՄԿ-ն էր տեղում։ Հայտնի է, որ Խորհրդարանական վեհաժողովը նաև կոչ էր արել փաստահավաք առաքելություն ուղարկել Լեռնային Ղարաբաղ՝ հունիսին շրջափակման ժամանակ, Սակայն Ադրբեջանը մերժել է նաև այդ կոչը:

 

Թոմաս դե Վաալը խոսել է նաև հայկական մշակութային ժառանգությանը սպառնացող վտանգի մասին ՝ հիշատակելով Ջուղայի (Նախիջևան) միջնադարյան հարուստ և պատմականորեն կարևոր գերեզմանոցի ավերման և իսպառ վերացման փաստը:

 

Նրա խոսքով՝ Ադրբեջանն ուներ նաև այլ ընտրություն. ուժեղ Հայաստան՝ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորմամբ և Ռուսաստանից պակաս կախվածությամբ, կամ թույլ Հայաստան, որը ստիպված էր ավելի շատ ապավինել Ռուսաստանին: Ցավոք, Ադրբեջանն ընտրեց երկրորդ տարբերակը։ Եվ դա պատահական չէ, քանի որ այս համատեքստում մասնագետը հիշատակել է Բաքվի հավակնությունները Հայաստանի տարածքում, այսպես կոչված, "ադրբեջանական անկլավների" և, այսպես կոչված, "Զանգեզուրի միջանցքի" նկատմամբ ։ Թոմաս դե Վաալը նաեւ հիշեցրել է Հայաստանի տարածքի նկատմամբ Բաքվի հավակնությունների մասին, այսպես կոչված, "արեւմտյան Ադրբեջանի" մասին հռետորաբանության համատեքստում: