Երեթշաբթի, 19 Հուլիսի 2022 15:11

Արմինֆո. ICES-ի նախագահ, Արևելյան Եվրոպայի և ԱՊՀ երկրների ինստիտուտի տնօրեն դ-ր Ալեքսանդր Ցինկերն ԱրմԻնֆո-ի հետ հարցազրույցում մեկնաբանել է հայ-իսրայելական հարաբերությունների ներկա մակարդակը, խնդիրներն ու հեռանկարները: Ներկայացրել է Թուրքիայի և Իրանի հետ Իսրայելի հարաբերությունների տեսլականը։

 

-2022-ի ապրիլին նշվել է Հայաստանի և Իսրայելի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման 30-ամյակը։ Առաջին հայացքից, ցավոք, մենք դրանում այնքան էլ հաջողության չենք հասել այս 30 տարիների ընթացքում...

 

- Դժբախտաբար։ Հատկապես, հաշվի առնելով հանգամանքը, որ այդ օրը երկու երկրների արտգործնախարարները, ինչպես ենթադրվում է, փոխանակել են ուղերձներ, որոնցում համագործակցության հետագա զարգացման վստահություն է հայտնվել, եւ եղել է կարծիք, որ երկու ժողովուրդների միջեւ առկա ընդհանուր ներուժը դեռեւս լիարժեք չի բացահայտվել: Ուրեմն, ինչու՞ 30 տարվա ընթացքում երկրների միջև հարաբերությունները պատշաճ զարգացում չեն ստացել։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նորաստեղծ ինքնուրույն պետություններն ակամայից ընկել են աշխարհաքաղաքական համաշխարհային դիմակայության մեջ։ Հարավային Կովկասի երկրները են դարձել երկու անտեսանելի աշխարհաքաղաքական առանցքների մասնակից։ Դրանցից մեկը կազմավորել են Ռուսաստանը, Հայաստանը, Իրանն ու Սիրիան, իսկ մյուսը՝ ԱՄՆ-ը, Իսրայելը, Թուրքիան, Ադրբեջանը ։ Տարածաշրջանում ուժերի նման դասավորության պայմաններում Հայաստանն ու Իսրայելը, չունենալով թշնամանքի որևէ պատճառ, հայտնվել են բարիկադների տարբեր կողմերում, իսկ Հայաստանի և Իսրայելի միջև երկխոսության ցանկացած փորձ Թուրքիայի կամ Իրանի կողմից ընկալվում էր որպես «դավաճանություն»: Այնուամենայնիվ, Թել Ավիվի հետ կապեր հաստատելու առաջին լուրջ փորձը Երևանի կողմից ձեռնարկվել է 1999թ. մայիսին։ Այն ժամանակ Հայաստանի մայրաքաղաքում կայացավ երկու երկրների արտաքին քաղաքական գերատեսչությունների ներկայացուցիչների բանակցությունների առաջին փուլը։ Այդ իրադարձությունը ծայրահեղ զայրույթն էր առաջացրել Անկարայում եւ Թեհրանում։ Չնայած իրանցի գործընկերների արձագանքին՝  2000թ. հունվարին Հայաստանի նախագահն առաջին անգամ այցելեց հրեական պետություն։ Սակայն հետագայում երկկողմ հարաբերությունների զարգացումն ընդհատվեց՝ նույն տարվա աշնանը սկսված "Ալ Աքսա" -ի ինտիֆադայով։ Միայն մի քանի տարի անց երկրների միջեւ երկկողմ հարաբերությունները կրկին ակտիվացան՝ ինչպես ՄԱԿ-ի հանձնաժողովներում շփումների շրջանակներում, այնպես էլ միջկառավարական մակարդակում:

 

2005 թվականը առավել ակնառու դարձավ հայ-իսրայելական հարաբերությունների տեսանկյունից, առաջին հերթին, Երեւանի ջանքերի շնորհիվ։ Մայիսին Երուսաղեմ այցելեց երկկողմ շփումների պատմության մեջ ամենամեծ հայկական պատվիրակությունը՝ 80 հոգուց բաղկացած: Նրանց թվում էին հայ նախարարներ, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն, բարձրաստիճան դիվանագետներ և խոշոր գործարարներ։ Այցի արդյունքներով Կաթողիկոսը հռչակեց "նոր դարաշրջանի սկիզբ հրեաների և հայերի միջև հարաբերություններում"։ Եվ, իսկապես, երկրների միջև հարաբերություններն աստիճանաբար սկսեցին զարգանալ՝ ինչպես արտաքին քաղաքական գերատեսչությունների, այնպես էլ տնտեսության, բժշկության և զբոսաշրջության ոլորտներում։ Դրանում դրական դեր է խաղացել միջխորհրդարանական բարեկամության խմբերի գործունեությունը Հայաստանում եւ Իսրայելում, ինչպես նաեւ Երեւան - Թել Ավիվ ուղիղ չվերթների բացումը: Մեծ հույսեր էին կապում Իսրայելում Հայաստանի դեսպանատան բացման հետ ։ Սակայն 44-օրյա պատերազմը Ղարաբաղում, մարտական գործողությունների ժամանակ Իսրայելի կողմից ռազմական տեխնիկայի մատակարարումն Ադրբեջանին, և, ինչպես դրա արձագանքն, հակաիսրայելական ալիքը Հայաստանում խաչ քաշեցին իրագործմանը պատրաստ շատ համատեղ նախագծերի վրա։

 

- Պատերազմն ու Իսրայելի դերն այդ պատերազմում անցյալում են մնացել և՝ ոչ առանց նստվածքի։ Բայց արդյո՞ք կան առաջընթացի հնարավորություններ։

 

- Կարծում եմ, որ Իսրայելի և Հայաստանի միջև հարաբերությունների զարգացման մեջ կա կառուցողական բաղադրիչ, ուստի կարելի է հուսալ, որ ամենամոտ ապագայում հնարավոր է այդ ուղղությամբ էական առաջընթաց: Այդ մասին է խոսում նաև Իսրայելում Հայաստանի նորանշանակ դեսպան Արման Հակոբյանը, ով 3 ամիս առաջ է ժամանել Թել Ավիվ, որտեղ շարունակում է աշխատել Հայաստանի Հանրապետության դեսպանությունը: Փորձառու դիվանագետը, այն էլ՝ եբրայերեն խոսող, հստակ սահմանել է, որ Հայաստանի և Իսրայելի միջև հարաբերություններն ուղղված չեն լինելու երրորդ երկրների դեմ և անկախ են։ Բացի բնական քաղաքական երկխոսությունից, պարոն դեսպանը կարծում է, որ երկու ժողովուրդները, որոնք կողմնորոշված են մտավոր գործունեությանը, կարող են շատ բան ստեղծել հոգևոր և հումանիտար ոլորտներում, ինչպես նաև ժողովրդական տնտեսության տարբեր ոլորտներում, հատկապես, գյուղատնտեսության, բժշկության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և High-tech ոլորտներում:

Հրակ է նշել, որ վերջին օրերին Իսրայելը նույնպես որոշակի ակտիվություն է ցուցաբերել։ Այցով Երեւան է ժամանել Իսրայելի նորանշանակ դեսպան Իոել Լիոնը (ցավոք, նստավայրը ' Երուսաղեմ), որը հավատարմագրեր է հանձնել Հայաստանի նախագահ Վահագն Խաչատուրյանին: Հանդիպմանը երկու կողմերի ներկայացուցիչները վերահաստատել են երկուստեք պատրաստակամությունը՝ ջանքեր գործադրել փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտներում առկա ներուժի լիարժեք օգտագործման ուղղությամբ: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում էր օդային հաղորդակցության, գյուղատնտեսության, առողջապահության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, առեւտրի եւ զբոսաշրջության ոլորտներին։ Շատ կուզենայի հուսալ, որ երկու երկրների արտաքին քաղաքական գերատեսչությունների ներկայացուցիչների ակտիվացումը կարող է լավ առիթ դառնալ հայ-իսրայելական հարաբերություններին նոր բովանդակություն հաղորդելու համար։

 

- Երկար ժամանակ Թուրքիայի և Իսրայելի միջև քաղաքական հարաբերությունները բավական լարված էին։ Բայց հատկապես վերջին շրջանում Էրդողանը սկսել է անթաքույց ռևերանսներ անել Թել Ավիվի հասցեին։ Ինչ-որ բան փոխվե՞լ է Իսրայելում կամ, հնարավոր է, հենց Թուրքիայում, թե՞ այդ իրավիճակը պայմանավորված է Իրանով։

 

- Այն ժամանակները, երբ Թուրքիան Մերձավոր Արևելքում Իսրայելի կարևորագույն ռազմավարական դաշնակիցներից մեկն էր, մնացել են անցյալում։ Սակայն վերջին ամիսների իրադարձությունները, անշուշտ, կարելի է բնութագրել որպես "կողմերի ակտիվացում", որը պայմանավորված է Թուրքիայի տնտեսական շահերով եւ Իսրայելի տարածաշրջանային շահերով, այլ ոչ թե "սերը" վերածնելու ցանկությամբ՝ անբարյացակամության բուռն տասնամյակից հետո։ Իսրայելի արտաքին քաղաքական գերատեսչությունում հասկանում են, որ Էրդողանը չի փոխվել, որ նրան դուր չի գալիս հրեական պետությունը, և նա կարող է ցանկացած պահի շրջվել Իսրայելի դեմ, բայց նա սթափ առաջնորդ է։ Այժմ նա լուրջ խնդիրներ ունի շատ ճակատներում, մոտենում են ընտրությունները, և նրան խիստ անհրաժեշտ են ամուր քաղաքական և տնտեսական դաշինքներ, ընդհանուր առմամբ, եւ Իսրայելի հետ՝ մասնավորապես։ Իսրայելն, իր հերթին, պատրաստ է համատեղ ծրագրերի իրականացման անվտանգության, առեւտրի եւ զբոսաշրջության բնագավառներում, բայց՝ զգուշության որոշակի բաժինով:

Այսօր գազը հարաբերությունների բարելավման հիմնական խթանն է։ Վերջին տարիներին Իսրայելը դարձել է տարածաշրջանում բնական գազի առաջատար մատակարար։ Ներկայում նա մեծ ծավալներ է մատակարարում Եգիպտոս և Հորդանան։ Որպես արդյունք՝ Իսրայելը դարձել է Կահիրեում Արեւելյան-միջերկրածովյան գազի ֆորումի առաջատար գործընկեր, որի մեջ մտնում են նաեւ Հունաստանը, Կիպրոսը, Եգիպտոսը, Իտալիան, Հորդանանը եւ Պաղեստինյան ինքնավարությունը: Թուրքիային չեն հրավիրել այդ շրջան, և մեկուսացված Էրդողանը, նույնիսկ, մի շարք փորձեր է ձեռնարկել՝ խափանելու կողմերի պայմանավորվածությունները՝ ընդհուպ Էգեյան ծովում հունական կղզիների ռազմական շրջափակումը։ Թուրքիայի նախագահն առաջարկում է իսրայելական բնական գազ մատակարարել Եվրոպա։ Այս թեման քննարկվել է նաև Իսրայելի եւ Թուրքիայի նախագահների վերջերս տեղի ունեցած հանդիպմանը: Սակայն Իսրայելի ներկայացուցիչները հայտարարել են, որ համագործակցություն հնարավոր է, եթե այն չխաթարի Իսրայելի դաշինքը Հունաստանի և Կիպրոսի հետ։

 

Այդ մերձեցումը չէր կարող անցնել իրանական իշխանությունների կողքով, որոնք իրենց հաշիվներն ունեն "սիոնական կազմավորման" հետ (նրանք այդպես են անվանում Իսրայելը)։ Ըստ երեւույթին, Թուրքիայի եւ Իսրայելի միջեւ հարաբերությունների կարգավորմանը խոչընդոտելու նպատակով էր ծրագրվել իրանական հետախուզության գործողությունը, որը ենթադրում էր իսրայելցի զբոսաշրջիկների դեմ մի շարք ահաբեկչությունների իրականացում Թուրքիայի տարածքում: Թուրքիայի աջակցությամբ տապալվեց արդեն թուրքական տարածքում գտնվող իրանցի գրոհայինների ծրագիրը։ Սպառնալիքի չեզոքացման գործողությանը մասնակցել են Իսրայելի անվտանգության ուժերը՝ Թուրքիայի ազգային հետախուզական կազմակերպության (MIT) հետ համատեղ։ Հատուկ ծառայությունների ջանքերի համակարգումը ցույց տվեց, որ շահերի համընկման դեպքում կողմերը կարող են համագործակցել, նույնիսկ, անվտանգության բնագավառում։

 

- Արդյո՞ք Իրանը շարունակում է մնալ Իսրայելի գլխավոր գլխացավանքը: Ո՞ր ուղղությամբ են զարգանում միտումները։ Եվ, իրականում, ինչո՞վ են պայմանավորված իսրայելական օդուժի վերջին հարվածները Սիրիայի տարածքին։

 

- Այո, շարունակում է: Ընդ որում, այդ գլխացավը միայն ուժեղանում է։ Իսրայելը ոչինչ չունի Իրանի ժողովրդի դեմ, սակայն, այաթոլլաների իրանական վարչակարգը, որը չի ճանաչում Իսրայելը եւ կարծում է, թե "սիոնական կազմավորումը" պետք է անհետանա համաշխարհային քարտեզներից, լուրջ սպառնալիք է Իսրայելի ղեկավարության եւ քաղաքացիների համար: Ընդ որում, դա վերաբերում է ոչ միայն Իրանին, այլեւ իրանամետ ահաբեկչական կազմավորումներին Սիրիայում եւ Լիբանանում (Հըզբոլլահ), եւ ՀԱՄԱՍ-ին՝ Գազայի հատվածում:  Իսրայելի պաշտպանության բանակն ստիպված է կանխել այդ ահաբեկչական կազմակերպությունների համար Իրանից զենքի փոխադրման ցանկացած փորձ։ Ուստի՝ զարմանալի չէ, որ Իսրայելը պարբերաբար օդային գործողություններ է իրականացնում սիրիական տարածքով անցնող և Հըզբոլլահի ու իրանամետ սիրիական միլիցիայի համար նախատեսված սպառազինությամբ քարավանների ոչնչացման ուղղությամբ։ Ընդ որում, գրոհների ժամանակ իրականացվում է լիակատար համակարգում Սիրիայում ռուսական ռազմական ղեկավարության հետ։ Դա թույլ է տալիս կանխել չկանխամտածված բախումները իրանական թիրախներին եւ Սիրիա զենքի մատակարարումներին հարվածների ժամանակ։ Նման մեխանիզմ շարունակում է աշխատել նաև այժմ՝ Ուկրաինայում Ռուսաստանի ռազմական գործողությունների սկսվելուց հետո։

 

Առանձին խնդիր է մնում Իրանի միջուկային ծրագիրը, որի ակտիվ իրագործումն արդեն չի թաքցվում հենց Թեհրանում։ Կատարի Al-Jazeera հեռուստաալիքին հարցազրույցում Իրանի միջազգային հարաբերությունների ռազմավարական խորհրդի ղեկավար Քամալ Խարազին հայտարարել է, որ Իսլամական Հանրապետությունը միջուկային ռումբի արտադրության տեխնիկական հնարավորություններ ունի: Նա նշել է, որ իր երկիրը պատրաստ է հարվածել Իսրայելին, եթե "Իրանի միջուկային օբյեկտները հարձակման ենթարկվեն":

ՑԱԽԱԼ-ը վերջին տարիներին, ինչպես երբեք, ակտիվորեն պատրաստվում է Իրանի դեմ պատերազմի։ ՌՕՈՒ-ը մշակում են  Իսլամական Հանրապետության միջուկային օբյեկտների շուրջ ռեյդեր, եւ Թեհրանի հետ բանակցությունների հավանական ձախողման լույսի ներքո այդ տարբերակն ավելի ու ավելի իրական է դառնում: